Daerhaej daerhmae “Nyxasy” dyvaeldax badtysty Æhuy-zatse asmae caeuyldaer taerxon kodtoj.
Kaesdaertaej ci jae cong aembondyl auahta, ci ta daerdzaef Iaeuuyd, uajsadaeg cyndzau, aemae xisdaertaem aftaemaej quysta.
Ualyndzy maejrux daer skastis Khaxyry xoxaej, aemae faezzy-gon izasr rajdzast uyd.
Nyxasy adasmaen-iu sae dzuryn kuy femaexst, kuy ta-iu fae-abyr Aftaemaej jae dymasg nal skhuyd.
Æbpyn aeraedziau systad se’gasy xisdaer Nyxasy adaemaen aemae zahta: „Maxaen nae card nicy ual u, xisty aemae nyn kuyvdy nuazasn nae armmae nici ual radtdzaen, nae faestadzy faestaegtae daer fidissagaen bazzajdzysty adaemy ‘xsaen, acy aevy-don quydtag nae uaelae kuy nyuuadzaem, uaed. Nae saeryl usy kaelmaerzaen ma nykkaenaein: kaenae maelaet, kaennod ta nae tug tugaej.”
Acy nyxasyl uaeldaj nici ual nicy zalita: iuyl daer aemxor-xor skodtoj Nyxasy adaem, aemae quydtag arhasvtoj rajsommae. Staej rajxaeldysty nyxasaej aemae alci jae xaedzarmae faecydis.
Caeuyl uyd sae sabaes?
—Dzesty Xopajaen raesuhd us uydis. Axaem raesuhd, aemae dzy maejtae aemae sthalytae qazydysty jae uyndaej. Jae moj ta uydis cauddaer bakastaej, aemae jyl aenaevvaerson kodta us. Jae nom yn xuydtoj Xair ucy usaen.
Cydysry bontae. Xopajaen Xair ad nal laevasrdta. Uj bauarzta Æhuyzaty Osmany aemae sfaendkodta jae faedyl alidzyn.
Faestadzy bonty sas card iumae kuy nae ual fidydta moj aemae usaen, uaed sa quydtag rast adsemmae aerxastoj, aemae sas udon axicaenkodtoj kaeraedzijae.
Xair raxicaenkodta jae xaj xaedzaraej aemae nyccyd jae caegatmae— Gnuhmae. Jae faestae Osman daer nyftyd urdaem aemae bafysym-kodta Xairy caegatmae.
Xair jaexaedaeg um nae uydis. Uj cysyl razdaer don xaessyn-mae acyd aed khuystil aemae urdygaej aeraegmae zyndis.
Osman aej kuy faefibpajdta, uaed jae baexaen dondaryn aefson nyzzyldis qaeuy bynmae: aftsemsej um xaerxaembaeld festy Xairi-mae. Osman aej kuy auydta, uaed jae zaerdae nyssaexxaedtkodta aemae jse mid-bylty baxudti. Xair daer aftae… Staej sae dyuuae daer ucy ran aerlaeuuydysty aemae birae zaerdiagon nyxaestae fae-kodtoj kaeraedzijaen. Innae dondzau ustytae daer sae faersty cydy-sty dyuuae ‘rdaem, faelae sae nici nicy aembaersta Osman aemae Xairy susaeg nyxasaen. Iu casdaer raestaedzy faestae dyuuae kae-raedzijae axicaen sty. Osman jae baexy donmae nyllasta. Xair ta xaedzarmae ssyd.
Midaegaej xaedzar uyd adaemaej je’dzag. Cyrhisaesny fysym udonyl uyd, aemae saem qaeubaestae aerymbyrd sty.
Ualyndzy Osman daer syzdaext, jae baex bafsnajdta aemae sxyzt uaelaemae tyrhmae. Ucy ran aerbadt iuvaxsyg bandonyl aemae quydytae kodta jaexi nymaer. Fysymtaej jaem isdugmae nici zynd aedtaemae, staej kaesdaertaej cidaer rauadis aemae uazaedzy bakodta xaedzarmae. Um aej aerbadynkodtoj xisdaerty daellag fars, aemae dzyqqyn nogaej gadzidautae racydysty. Calynmae raeh kaesdaer-taem xaedcaekodta, uaedmae uazaedzy aertty iu caldaer dzaebidy-ry asahdis faedyl-faedyl, faelae dzy uj iu nuazaenaen daer raest-mae aehdau nae radta,—xuybp daer dzy nikaemaej skodta, aftae-maej-iu sae azdaexta faestaemae uyrdyglaeuuaegmae.
Æcaeg, raeh kaesdaertaem kuy raxaedcae, uaed udon sae nuazaen aefsinaen barvystoj. Æfsin badtis ustyty ‘rdygaej. Jae daellag fars ta badtysty ustytae, aemae syn Xair ta kaesdaeriuaegkodta. Uj rajsta nuazaen, jae kaerdix yn fyngyl aeryvaerdta aemae jse fsestsemse uazsegaen saggagkodta. Uazseg dser used Xairy ‘rdtsej nserton rajsta nuazsen semse jae byndzaryl anusezta. Staej arfae rakodta aefsinsen aemae faestaemae jae bynaty aerbad-tis. Qseldzseg kuyd nae uydaid kuyvd! Fyngtae faetasyn nae kuymdtoj aly minasaej. Nuaezt uyd uaeldon. Ærrybpy aemdzaehd-mae aemae Uastyrdzyjy zaraegmse zaerond xaedzary khultse aem-ryzt kodtoj, saegtae zhaeldysty caraej. Faelae Osman jae qus aen-daer kaedaemdaer dardta. Uj cavd durau jae bynataej nicerdaem zmaeld, jae dzyxaej sybp nae xaudta.
Jae zaerdae arf quydyty nyxxaudta aemae. kaem badtis, uj daer nae zydta. Cas faebadtaigkoj ucy ran kuyvdy adaem, xuycau aej zony. Uaelejae xisdaertae rakuyvtoj Uastyrdzyjy raeh aemae rauah-toj saer aemae baerzaej.
Acy raestaedzy Osman jaexi quydyjy aefson axyzt duarmae. Xair daer jae dzaumatse araevdzkota uaty, aemae Osmanimse cae-uynyl festy.
Sae faedyl rauad iu aenaqom Iaebpu aemae, baexy khsexty qaer kuy fequysta, uaed faestaemae fezdaext xaedzarmae aemae dzury: „Nae uazaeg faecaeuy, aemae jyn jae faesarc Xairy daer badgae auydton”.
Baestae uyd maejdar. Caesty khux kuy faethystais, uaeddaer aej nici ravzaerstaid. Rasyg adaem nyxxaeraedtkodtoj acy nyxas-mae. Iuyl daer faedis festy. Aftaemaej sae rajjaeftoj qaeugaeron. Sa-madtoj syl aexst faestejae. Sae dyuuse daer baexaej axaudtoj. Osman mard faecis, Xair daer ma uaezzau caeftimae udygas bazzad.
Rajsomy xabar ajquysti adaemyl.
Æryquystoj jae Æhuyzatse daer.
Dyggag bon saeuuon xur raehtyl kuy snydzaevd, uaed Æhuy-zatae aegas myggagaej faedisy acydysty Gnuhmae. Gnuh ragacau zydtoj sae xuycauy caef, acy aevydon quydtagmae sae Æhuyzatae aftae kaej nae nyuuadzdzysty, aemae laegtae aed xotyxtae acydysty ugaerdaentaem, sae syvaellaettae daer semae, aftaemaej. Qaeuty ma bazzadysty aermaest ustytae, xaedzaertty qaqqaenaeg, aemae udon daer maetaej xus kodtoj.
Faezzygon bonty ma axaessy qarm raestaeg. Xur aeryndaevta jae tyntaej baestae, aemae kaemtty badtis faelm.
Fyr aentaefaej mit baerzond chitityl daer maerdon xuyz adardta aemae suadaettaej uadis uyrdygmae kaemttaem. Fos faetaenty xizgae cydysty dyuuae ‘rdaem, aemae zaerdae qaeldzaeg kodta sae uyndaej. Ugaerdaentae daer baeraeg adardtoj Gnuhy faetaenty, zul-mae uistae sae szyndis raenqytaej. Daelae qaeutae xosdzau uydysty: unaer dzy nikuycaej quyst.
Ualyndzy aivhuydta aembis bonaej. Caegaetty rakodta auuaettae aemae fijjaeuttae daer sae fos ravvaxskodtoj daelaemae, baerzaendtaej.
Xosdzaeuttae uaeddaer sae kuyst kodtoj. Ænqael daer nal uy-uydytsy, aemae ma saem isci tyxgaenaeg uydaid ucy bon.
Ualyndzy nyxxaedcae sty Æhuyzatae. Sae fydcag nyccaef Styr Gnuh faecis. Um sae mard daer sae khuxy baftyd, staej innae qaeutyl daer razyldysty, rastaej, zylynaej nikaeuyl auaerstoj marynaej, faelae naelgojmag zmaelaeg iu daer nae bajjaeftoj qaeuty.
Sylgojmadzy ta tugmae ci mary! Uaed Iry cy ne ‘rcyd, ucy aembisond sae xaj faeuydaid Æhuyzataen, sae faetkaen caeraenbon-ty adaemy raehy racaeuaen nal uydaid, fidisaen sae xastaigkoj.
Sae sudzadzy pyrx akaldtoj qaeutyl. Nyppyrxkodtoj xaedzaerttae, nyggaendon syn kodtoj sae faelloj Gnuhaen. Xorz dzaumajse caeuyl faexaest sty, udon raxastoj semae. Raehau sae fydcag skod-toj sae tugmse aemae ratyndzydtoj faestsemae sae faendagyl.
Ærbavvaxs sty rast Khaejdzyny kommae, affcae sae faestejae aer-bajjaefta faedis.
Xur asaesty bacyd aemae uazal uddzaef aerbakodta. Ægomyg kaedzaextae aemae durtae saexi nyqqus kodtoj. Sybyrdt nikuycaej ual quyst. Maerhtae daer kaedaemdaer saexi ajstoj, cyma acy fydbylyzaej faetarstysty, ujau. Ærmaest ma komy saermae caer-gaestae razil-bazil kodtoj aemae, uaeldsefy lenkgaengae, qaqqaedtoj uyrdygmae xaextaem.
Faezzygon chaex mih, faedisy caeusegau, komy dyuuae farsy daelejae midaemae uadis.
Ualyndzy kaemttae nyccarydtoj tobpy qaermae. Baestae qaer semae axst ssis. Ustyty boh-bohmae zaex skhuydtae kodta. Dyuuae fyd znadzy kaeraedzijyl nal auaerstoj tobp aemae kardaej, kaeraedzijy tug dojnyjaen aguyrdtoj. Faestagmae syl faedis styx sty iEhuyzatyl: caldaer dzy faemardkodtoj ucy ran, innaetae lidzynmae festy.
Ucy raestaedzy Æhuyzaty Qajtar jae^saermae lidzyn nal sxasta. Uj kardaelvaestaej faestaemae fezdaext aemae Xuybiaty Inalyqojy faemardkodta: jae baexbaedtaenyl aej kardaej axauynkodta. Annae fasdisaettaej daer biraejy uaezzau caeftae faekodta. Staej jae saer aefsnajynyl faecis, iaelae jyn lidzaen nicerdaem ual uyd, jae alvars, bal biraehtau, aertyxstysty Gnuh — usaej, laegaej.
Gaenaen yn kuy nae ual uyd airvaezynaen, uaed jaexi babpaersta Qajtar Inalyqojy madmae aemae jae razy nyzzonyguyl kodta. Us daer stavd caessyg nykkaldta, staej yl jae kaelmaerzaen bajtydta aemae kaeuyn-qaelaesaej zahta: „Abonaej faestaemae dy mae qaebul, mae iunaedzy taerihaedaej dyn uaelaeuyl qomys ma uaed, maerdty Jyn faefid jae qiamaet aemae-iu sau aexsaevy aerymys jae taerihaed-tae”. Jaexaedaeg yl jae dzidzi badyhta, adaemy ‘rdaem azyld aemae ta nybboh-bohkodta.
Raestaeg bacyd dyuuae izaery astaeu. Arv sau asaest nyccis. Iu adaejmag daer jae khux nal bakodta ucy ran Qajtarmae. Faedis-aettae iuyl daer alaeuuydysty faesvaed, sae caessyg suadonau fe-maexst rustyl, aemae quystoj aedzynaeg zaexmae.
Radzyrdta jae Bedzyzaty Leuan.
XUSSAR IRYSTONY FOLKLOR
STALINIR 1936