1.1. Чи сты æмæ кæмыты цæрынц чысан? Хуссар Иры-стоны хуссар-скæсæйнаг хайы, ныры Ленингоры районы æмæ Цхинвалы районæн йæ иу хайы, цæры ирон адæмы субэтнос – чысан, загъгæ. Уыдон дзурынц сæхи ныхасыз- дæхтыл æмæ ахсынц цыппар комы: Чысангом, Лехурагом, Медзыдагом æмæ Чысыл Леуахигом [Тыбылты 1988: 69; Ахвледиани 1960: 55; Бекоев 1985: 174]3. Ацы кæмттæ сæхæдæг дæр дих кæнынц къаннæгдæр кæмттыл. Зæгъæм, Чысангомы ис Дзимыргом (гуырдз. Жамура)4, Ломисы ком (гуырдз. Ломисис хеви), Уехеры ком (гуырдз. Охерис хеви), Дочиты ком (? гуырдз. Дочианис хеви), Цъуртайы ком, Мудзыхгом, Алеугом, Баланы ком (гуырдз. Балаант хеви), Карцухы ком, Цъорцъохы ком (? абар гуырдз. Джорджо-хули), Цхразмисхеу (гуырдз. Цхрадзмула), Цхаватъы ком [Къахиани 1975: 29]6 æ. а. д. Лехурагомы ис Захъхъоргом, Цъиры ком, Цъолды ком аз. а. д. Медзыдагомы та ис Арди-сы ком, Бендеры ком, Бихъары ком (кæнæ Бихъаргом
3 Æндæр ран Тыбылты Алыксандр йæ; хъуыды бынтон раст нæ: равдыста: «Чы-
сайнаг æвзагæй дзурынц Белоты ир, Андореты, Лехурайы æмæ Ахалгуры ир»
[Тыбылты 1988: 44]. Хъодалаты Герсан, чысайнаг ныхасыздæхты ареалыл дзур-
гæйæ, Чысыл Леуахийы комы кой нæ кæны: «Чысайнаг ныхас чи кæны, уыдонмæ,
сæйраджыдæр, хауы æртæ комы: Медзыдагом, Лехурагом æмæ Чысангом» [Хъо-
далаты 1987,11:81].
4 Ацы комы номимæ абар абхазаг сæрмагонд нæмттæ Джьимир, Адзмир, кæс:
[Инал-Ипа 2002: 75,81].
Иронау æй хонынц Уехер кæнæ Уæхер, фæлæ, мæ информант Мæргъиты Алексийы хъуыдымæ гæсгæ, растдæр формаг у Охир, уымæн æмæ, дам, равзæрд дзырдбаст «Ох ир!»- æй. Фæстаг «этимологи» адæмон у æмæ йын зонадон тых нæй.
6 Къ. Къахиани ма кæны æндæр кæмтты кой дæр: Цоцхвирис хеви, Адеули, Бунис хеви [Уым].
[ИАА, III: 291]) æ. а. д. Чысыл Леуахийы комы ис Гнугъы ком, Ортъеуы ком, Ацъырсхеуы ком æ. а. д. Чысыл Леуахийы былтыл чысан цæрынц, суанг Стыр Леуахиимæ кæм иу кæны, уый онг. Уый та ис Гуырдзыстоны зæххыл, Гуры районы, иронау Тхъиауы быдыр кæй хонынц, уым.
Уымæй дарддæр ма чысан компактен æгъдауæй цæрынц Гуырдзыстоны иннæ районты: Къасп, Душет æмæ Мцхе-тайы районты.
Чысаны цæрæнбынæттæ се ‘ппæт иумæ иуæй-иу автортæ хонынц Чысангом. Зæгъæм, йæ рæстæджы Коцойты Арсен ахуыргæнæгæй куыста Лехурагомы (Захъхъоры хъаз-уы). Йæ автобиографийы та фыссы, зæгьгæ, куыста Чысан-гомы [Коцойты 1972: 311, 312]. Æндæр автор, Туаты Иван та, Уалыты мыггаджы равзæрдыл дзургæйæ, фыссы: «Фæс-тæдæр Уалы йæ бинонтимæ алыгьд Чысангоммæ, Зонкъар кæй хонынц, уыцы хъæумае» [Туаты 1999: 54]. Афтæмæй та Зонкъар ис Чысыл Леуахийы комы.
Иннæ автортæм та чысаны цæрæнбынæтты иумиаг номы нысаниуæг ис топоним Чысан-æн. Зæгъазм, Секъамæ: «Чысан хуыйны мæ баæтæ» [Гæдиаты 1981: 166]. Ахæм нысаниуæг ын ис Нигермæ дæр: «Чысанæй Лабæмæ» [Нигер, I: 92]. Æнгæс нысаниуæг ын ис топоним «Чысаны хæхтæ»-йы дæр [Икъаты 2005: 197] æмæ дзуары ном Чысаны Уастырджи-йы [Алборов 1979: 194].
Чысаны цæрæнбынæттæн сæ иумиаг номы хуызы гео-графион ном Чысангом кæй рардæуыд, уый рæдыд у. Растдæр уаид топоним Чысаны зæхх-æй пайда кæнын. Чысангом та у, Чысаны зæххыл цы кæмттæ ис, уыдонæй иу.
Гуырдзиаг ахуыргæндтæм Чысангом нымад у Гуырдзыстоны историон провинци Шида Картлииы историон æмæ географион хайыл [Макъалатиа 1968: 3; Рчеулишвили 1985: 34, 35; Итонишвили 1994: 10; Гвасалиа 1994: 75, 76]. Фæлæ уый бынтон раст нæу: Шида Картлииы цæгаттаг арæн ны-ры Хуссар Ирыстоны хуссайраг арæнæй зына-нæзына уæлдæр
7 Плиты Харитонмаг кæсæм: «Аззади сидзæр, гæмæхæй Тхъиауы быдыр æваст» [Плиты 1972:251].
уыдис [Гаглойти 2005] æмæ, адæттæ хынцгæйæ, растдæр уаид афтæ зæгъын, зæгьгæ, Чысангомæн æрмæстдæр йæ хуссайраг хай уыд Шида Картлийы сконды. Бæлвырддæр дзургзгйæ та, Чысангом гуырдзиаг ахуыргæндтæ сæхæдæг дих кæнынц дыууæ хайыл: уæллаг хайыл (земо мхаре), ома Чысандоны гуырæнаей Одзисы хъæуы онг, æмæ дæллаг хайыл (квемо нацъили) – Одзисæй Къуары доны онг [Макъа-латиа 1968: 3]. Æмæ уæдæ Шида Картлийы скондон хай уыд Чысангомы «дæллаг хай», стæй, æвæццæгæн, «уаеллаг хайæ» Икъоты хъæуæй Одзисы æхсаен цы гæппæл ис, уый дæр.
Чысайнаегтæ се ‘ппæт дæр сæхи ирæттæ хонынц. Автоэтноним чысан-æй пайда кæнынц, æрмæстдæр къуыдаримæ куы фембæлынц, уæд. Хады комы цæрæг гуырдзымæ дæр этнонимтæ чысан æмæ ир синонимтæ сты. Цæвиттон, Со-девейы цæрæг гуырдзы Чысангоммæ цæуæг æфцæг хонынц Осебис хъели дæр, ома ‘Ирæтты æфцæг’, æмæ Кснис хъели дæр, ома ‘Чысаны æфцæг’ [Хорнаули 1983: ИЗ]8.
1.2. Этноним чысан-ы равзæрд. Ирзонынады кæронмæ нæма аскъуыддзаг ис, чысайнаг субэтнос, стæй чысайнаг ныхасыздæхт кæд æмæ куыд сæвæрдысты, уыцы фарст. Кæронмæ бæрæг нæу этноним чысан-ы равзæрд дæр. Ацы æртæ фарсты кæрæдзийыл æнгом бæт сты, æмæ мæ иртасæн куысты нысæнттæй иу уый мидæг ис, цæмæй сын, гæнæн уæвгæйæ, дзуапп радтон. Фæлæ уал развæлгьау рав-зарын хъæуы ахæм фарст: куыд равзæрд этноним чысан, æмæ цавæр æндзгр нæмттæй хонынц ацы субэтнос?
Йæ рæстæджы профессор Æлборты Барысби этноним чысан æрæмных кодта, нæ эрæйы VII æнусы фыст «Сомихаг географийы» цы дачан-тæ ис, уыдонимæ [Алборов 1930: 258]9. Фæлæ, фæстæдæр куыд рабæрæг ис, афтæмæй ацы дыууæ этнонимы æхсæн иумиагæй ницы ис.
Цгъойты Климы ныхæстæм гæсгæ та чысаны ном равзæрд,
8 Цымыдисаг у, Чысангомы цæрæг гуырдзы та ацы æфцæг Хандос хъели кæй
хонынц, уый [Итонишвили 1986: 136], ома ‘Хандойы æфцæг’.
9 Сомихаг цыртдзæвæн бынтон хорз уавæры нæй æмæ иуæй-иу автортæ; дачан-ы
бæсты кæсынц рачан.
Къуар æмæ Чысандон кæм иу кæнынц, уым цы цæрæнбынат ис, Ксан, зазгъгæ, уый номæй [Цгъойты 2007: 8].
Мæнмæ æппæты растдæр кæсы ахæм хъуыды, зæгъгæ, этноним чысан равзæрд топоним Чысан-æй [Абаев 1949: 495;Калоев 1971:63].
Топоним Чысан райдианы уыд æрмæстдæр иу комы æмæ уыцы комы цæуæг доны ном. Иронау сæ хонынц Чы-сангом, Чысаны ком [ИАА, III: 238, 239; Хъазиты 1982: 103] æмæ Чысаны дон [Газдиаты 1981: 164; ИАА, III: 195]10. Топонимист Цыхуырбаты Замирæйы хъуыдымæ гæсгæ раздæр сæвзæрд гидроним Чысаныдон, фæстæдæр та – топоним Чысангом [Цховребова 1979: 20]. Иннæ кæмттыл дæр ардыгæй апырх ис чысаны ном. Ацы хъуыдыйы рæс-тдзинад зыны мæ информант Къудухты Жорайы (Бендеры хъæу, Медзыдайы ком) ахæм ныхæстæй дæр, зæгъгæ, сæ комы цæрджыты хонынц гыццыл чысан, Чысангомы цæрджыты та – стыр чысан. Æнгæс информаци ныффыстон мöæ иннæ информант Æлборты Уасилæй: «Ленингор сты стыр чысан, кæнæ сыгъдæг чысан, мах та (ома Чысыл Леуахийы комы цæрджытæ – Дз. Ю.) – гыцъыл чысан». Ам эпитеттæ «гыццыл» æмæ «стыр» баст сты территорийы, науæд адæмы бæрцимæ нæ, фæлæ, чысаны иу хай иннæ хаймæ цы цæстæй кæсы, уыимæ. Ома чысаны фылдæр хай Чысангом нымайынц сæ рагондæр фыдызæххыл. Абар æнгæс топонимтæ: Стыр Нар [Калоев 1971: 56], Стыр Гнугъ, гыццыл Гуфта [Дзабиты 1999: 107], стыр Куырттатæ [Чеджемты 1997: 127], Стыр Дыгур [Чеджемты 1997: 138-141; Хъайтыхъты 1998: 62, 65], стыр Елхот [Чеджемты 1997: 171], Стыр Заманхъул [Уым: 386], Стыр Кæсæг [Чеджемты 1997: 140, 141; Хъайтыхъты 1998: 6], Чысыл Кæсæг [Алборов 2005: 283], Стыр Мызур [Хъайтыхъты 1998: 54], абхазаг Апсынду ‘Стыр Абхаз’, Апсынхвычы ‘Чысыл
Йæ гуырæнтæм хæстæг ацы дон хонынц Дзимырдон (Цгъойты К.)-” Ахæм семантикой эволюцийæн ис типологон параллелтæ. Зæгъæм, Абхазы стырдæр цæугæдон хуыйны Бзып. Ацы гидронимæй цæуы топоним Бзып(ан), Бзыпын Тудауты район’, ‘Ныгуылæйнаг Абхаз’ æмæ этникон бзыпаа ‘бзибæгтæ [Кварчия 2006: 133].
Абхаз’ [Кварчия 2006: 98] æ. æ. а. Гыццыл Гуфта-йы тых-хæй мын мæ Цъыруйаг информант мæнæ цы радзырдта: «Цъыруйы цæрджытæ Гуфтайæ ралидзгæ сты. “Гыццыл Гуфта” дæр æй уымæн хонынц» [«Ф» 1996, № 1: 89]. Ома, чи цы территорийæ (хæуæй кæнæ комæй) ралыгьди, уый хоны «стыр», кæдæм æрлыгьди, уый та хоны «гыццыл», «чысыл». Типологон æгъдауæй абар ноджыдæр иу факт. Цъунары цæрджытæ сæхи Нарæй ралидзгæ хонынц, сæ хъæуы ном та (адæмон этимологимæ гæсгæ) хонынц «Цъус Нар» > Цъунар. Ацы «этимологи» куы абарæм цъунайрæгтæн сæ метрополийы ном «Стыр Нар»-имæ, уæд та фендзыстæм, «колонийы» цæрджытæ сæ цæрæнуат сæ «метрополийы» къаннæгдæр хайыл кæй нымайынц, уый.
Мæ æртыккаг информант Дудайты Герсаны ныхасмæ гæсгæ та Чысангомы цæрæг чысайнæгты иннæ чысан хонынц «æцæг чысан».
Топоним Чысан-æн йæхи равзæрд бæрæг нæма у. Гуыр-дзы йæ хонынц Ксани кæнæ Кснис хеоба ‘Чысаны ком-(бæстæ)’, йæ цæрджыты та йын хонынц кснелеби [Макъала-тиа 1975: 62, 66], ома ‘чысайнæгтæ’. Гидроним Ксани фыстæрмæджыты фыццаг хатт фæзынд XI æнусы гуырдзиаг аз-фыст «Картлис цховреба»-йы [Цховребова 1979: 20-21]12.
Гуырдзиаг формæ Ксани-йæн гуырдзы дæттынц ахæм адæмон этимологи: гуырдзиаг æвзаджы ис апеллятив ксани -уæзтæ барыны иуæг: 141 граммы бæрц [Джанашвили 1904: 72, фипп. 282; абар: Макъалатиа 1968: 4]. Æмæ, дам, гидронимы равзæрд баст у ацы дзырдимæ, уымæн æмæ, дам, Чысаны доны уæз у иннæ дæттæн сæ иу ксаны бæрц, стæй, дам, у пайдаджын æмæ кæсадджын дон [Вахуштъи 1941: 63]. Ацы «этимологи» рæдыд кæй у, уый йæ рæстæджы æмбæрста М. Г. Джанашвили дæр, æмæ нæ гидронимæн радта æндæр этимологи – бабаста йæ гуырдзиаг мивдисæгон уидаг кс-имæ, абар: ксу, ксева ‘быстрый, дикий, стремительный’ [Джанашвили 1904: 72, прим. 282].
12 Вахуштъи йæ цæмæдæр гæсгæ хоны Ксани дар [Вахуштъи 1941: 63] æмæ: Късани дæр [Уым: 68].
Фæлæ, С.Макъалатиайы хъуыдымæ гæсгæ, гидроним Ксан-ы рав-зæрд абон дæр бæрæг нæма у [Макъалатиа 1968: 4]. Ацы ахуыргонд ма дзуры, зæгъгæ, бæрæг нæу, нæ гидронимæн сомихаг дзырд ксаникъ ‘чыссæ-имæ исты иудзинад ис æви нæ, уый дæр [Уым: 4, фипп. 2]. К. Харадзе гидроним Ксан хоны, æнæдæуццаг гуырдзиаг равзæрд кæмæн ис, ахæм, фæлæ йын этимологи нæ дæтты [Харадзе 1994: 159, 166].
Гуырдзиаг формæ Ксани-Йге цæуы чысаны уырыссаг ном дæр: ксанцыи. Ардыгæй зонадон литературæйы æрфидар ис чысайнаг ныхасыздæхты ном: ксанский говор.
Фæлæ термин чысайнаг (ксанский) ацы ныхасыздæхтæн йæ иунæг ном нæу. Чысайнаг фонетикæ хæстæг лæууы ирон диалекты иннæ ныхасыздæхтыты фонетикæмæ, æмæ, уый хынцгæйæ, Г. Ахвледиани ацы ныхасыздæхтыл сæвæрдта æндæр ном – южноиронский, зæгъгæ [Ахвледиани 1960: 53, 55, 63]. Ис ма йын æртыккаг ном дæр – уый та арæзт у чысаны ареалы дыууæ кæройнаг комы нæмттæй: малолиахвско-ксанская речь [Ахвледиани 1960: 62].
Ацы терминтæ се ‘ппæт дæр раст сты, фæлæ термин южноиронский Абайты Уасойы куыстыты у къуыдайраг диалекты синоним [Абаев 1949: 510; Абаев 1958: 74; Абаев 1989: 217]. Уасойы фæзмгæйæ, иуæй-иу æндæр ахуыргæндтæ дæр къуыдайраг диалект хонынц «хуссайраг ирон диалект» (South Iron dialест) [Сheung 2000: ххv, 190]. Æмæ уæдæ, хæццæдзинад ма азруадзыны охыл, растдæр уаид термин чысайнаг-хй пайда кæнын. Стæй уæд уырыссагау дæр пайда кæнын хъæуы гуырдзиаг формæйæ нæ, фæлæ, чысан сæхæдæг куыд хонынц се ‘взаг, уымæй, ома чисанский.
1.3. Куыд апырх ис этноним чысан Чысангомæй иннæ кæмттыл? Фыццаг фæкастæй афтæ зыны, цыма чысаны фыдæлтæ фыццаг æрцардысты Чысангомы æмæ уырдыгæй
13 Уырысы æфсæддон администраци XIX гнусы райдианы кæрæдзийæ хицæн кодтой чысаны (ксаниы), дзауаг ирæтты (осетинцы) æмæ къуыдары (кударцы). Абар 1808 азы арæзт документы: «осетинцев и ксанцев» [ИДМ, II: 262], «просьбу, полученную от ксанцев» [Уым: 263], «осетинцы, которые около Цхинвала делали шалости» [Уым]. 1814 азы документы: «ксанцам дать знать (…)» [Уым: 285]. 1830 азы документы: «кударцы» [Уым: 319].
ахæлиу сты иннæ кæмттыл, сæ этноним семæ рахæсгæйæ. Фæлæ историон æмæ фолклорон эгрмæджытæ ахæм гипо-тезæйы фарс нæ лæууынц. Цæвиттон, Чысангомы мыггæгтæн сæ фылдæр хай Куырттаты ком æмæ Туалгомгей рацыдысты. æмæ раст ахæм равзæрд ис Лехурагом, Медзыдагом æмæ Чысыл Леуахигомы цæрæг мыггæгтæн дæр. Уæдæ ма сын иумиаг ном куыд фæзынд?
Иуæй-иутæ куыд хъуыды кæнынц (зæгьæм, мæ информантæ Куыдзеты Юри æмæ Æлборты Уасил), афтæмæй чысанæн иумийаг ном ис, се ‘ппæт дæр ц-гæнаг ныхасæй кæй дзурынц уый тыххæй. Гъе фæлæ Хуссар Ирыстоны ис æндæр ц-гæнаг ныхасыздæхтытæ дæр – цъалагоймаг, кæнæ рукъаг, фæлæ уыдоныл дзурджыты чысан ничи хоны.Стæй сæ куы хониккой, уæд дæр уый нæ фарстæн дзуапп нæ уаид: иу комы ном иннæ кæмттыл цы хуызы ахæлиу ис, уый нæма базыдтам. Уæдæ цыма цæй мидæг ис хъуыддаг?
Ацы фарстæн бæлвырд дзуап нæма ис, фæлæ мæм ис ахæм кусæгон гипотзæ. Чысаны ерыстауты фыдæлтæ уыдысты Сидæмонтæ, номхуындæй та Бибылтæ. Сæ байзæдаджы сын хонынц Бибилури-тæ, стæй уæд географион нæмдтæй: Ларгвели (Ларгуели), Квенипневели (Куенипневели). Уыдон Цæгат Ирыстонæй Урстуалтыл рахыстысты æмæ Чысангомы рцардысты VI æнусы чысаны ерыстауты поликон æмæ экономикой центр ссис Ахалгур (ныры Ленингор) [Макъалатиа 1968: 24, 57-58]. ХVIII æнусы сæ къухтæм бахаудысты Аунеу æмæ Тигъуа дæр [Гвасалиа 1983: 73-74]. Ерыстаутæ афтæ фидар уыдысты, æмæ, 1830-æм азы анонимон авторы загьдау, «весьма мало, а иногда и совсем не
14 1830-æм азы анонимон автор фæбæлвырд кодта, зæгьгæ, Сидæмонтæ, Урстуалтыл рахизгæйæ, фыццаг æрбынат кодтой Едысы хъæумæ хæстæг [ППК, I:34].
С. Макъалатиайы хъуыдымæ гæсгæ, «Дзегли эриставта»-йы ацы ннформацийæн аргьауы (таурæгьы) ахаст ис, æмæ, дам, историон рæстдзинад не вдисы.Ацы информацийыл куы сразы уæм, уæд, дам, афтæ цæуы, зæгъгге, Чысангом Гуырдзыстоны паддзахадæн йе ‘скондон хай нæ уыдис æмæ дзы византиаг император хицауиуæг кодта [Макъалатиа 1968: 19-20].
повиновались грузинским царям» [ППК, I: 45]. Æмæ уæдæ уыцы дуджы дзырд чысайнаг амыдта канд «Чысангомы цæ-рæг» нæ, фæлæ ма «Чысаны ерыстауты дæлбаруæвæг» дæр. Æмæ, чизоны, этноним чысан дæр уæды дуджы ахæлиу ис чысаны иннæ кæмттыл, уыимæ Дзимыргомыл дæр16. Фæстаг комæй Секъа мæнæ цы згъы: «Дзимыркомы адæм дæр еры-стау æлдары цагьар уыдысты» [Гæдиаты 1991: 369].
Чысангомы фарсмæ Хады комы дæр хицауиуæг кодтой Чысаны ерыстауты иу къабаз – Бибылтæ. Чысаны ерыстау-тæ Хъуды коммæ дæр хъавыдысты, фагæл, Секъайы уац-мыстæй куыд зыны, афтæмæй Хъуды цæрджытæ ерыстауты сæхимæ æввахс дæр не ‘рбауагътой, сæрибар адæмæй баззадысты. Мæнæ Секъайæн йæхи ныхас: «Дзимсер, Чысаны ерыстау, Хады коммæ чысылгай-чысылгай æвналын байдыдта… Фæлæ Хъуды коммæ нæ уæндыд; уымаен æмæ Хъуды комы ирон адæм сæ æфнд иу скодтойæ æмæ Чысаны ерыстаутæй сæхимæ цагуæг нал уагътой æмæ сагрибар уыдысты» [Гæдиаты 1991: 352].
Æмæ уæдæ ерыстауты хицауиуæгадæн Хъуды комы уыд номиналон ахаст, æмæ уый аххосæй хъудаг ирæтты чысаны номæй ничи хоны. Æниу, Хады комыл дæр нæ ахæлиу ис ацы этноним, æвæццæгæн, уымæн, æмæ, 1830-æм азы анони-мон авторы информацийæ куыд зыны, афтæмæй «Два владетельных рода в Осетии, ксанских и арагвеких эриставов, питали непримиримую между собой вражду» [ППК, I: 49].
Ардыгæй хорз зыны, Арагуийы кæмттыл этноним чы-сан-ы апырхæн социалон уавæртæ кæй нæ уыди, уый.
ДЗИЦЦОЙТЫ ЮРИ
ЧЫСАЙНАГ НЫХАСЫЗДÆХТЫТЫ ЦЫБЫР АФЫСТ
«Хуссар Алани»
Цхинвал 2008